Transmetuar më 24-05-2018, 10:31

Shkrimtari Bashkim Shehu ishte dje i ftuar në forumin e një universiteti privat në Tiranë, të drejtuar nga pedagogia Belina Budini, drejtuese e Departamentit të Komunikimit.

Profesorë dje studentë i drejtuan pyetje Shehut në lidhje me raportin e letërsisë me kujtesën, me politikën, me reflektimin e ngjarjeve personale në krijimtarinë e

tij, për raportin me Zotin, por edhe për debate aktuale siç është ai mbi përmasat e diktaturës dhe më konkretisht për kampin e Tepelenës, që vuri përballë historianin Pëllumb Xhufi dhe shkrimtarin Agron Tufa.

Shehu do të shprehej se “Burreli përpara kampit të Tepelenës ishte një hotel”.

Vjet keni qenë i ftuar edhe në ditët letrare të Razmës, ku ndahet edhe Çmimi “Kadare”. Si kryetar jurie, si e gjetët letërsinë shqipe, bazuar në dorëshkrimet që keni lexuar nga

autorë të rinj dhe jo vetëm?

Fizionomia e veçantë e këtij çmimi në raport me çmimet e tjera është sepse janë vepra të pabotuara. Për mua ishte interesante që zbulova dy autorë të rinj, që nuk i njihja. Janë autorë të moshave të ndryshme. Kishte vepra nga të gjitha nivelet.

Ju jeni duke përgatitur një biografi për politikanen Liri Belishova. Pavarësisht se jetoni në Spanjë, por a e ndiqni atmosferën letrare në Shqipëri?

Unë pak e ndjek edhe atje, sepse lexoj. Autorët e rinj që dalin i lexoj kur jam shumë i sigurt, sepse nuk ka kohë. Kur njerëz, që unë besoj në shijen e tyre dhe më thonë t’i lexoj, unë i lexoj. Nga autorët që zbulova unë në kuadër të çmimit “Kadare” është Rigel Rizaj, 25 vjeç me librin “Ameba” dhe Balil Gjni me “Teqeja e shterpave”, që nuk i kam njohur më parë si autorë. Ndërsa Visar Zhitin dhe Virion Graçin i njihja. Po kështu ka qenë edhe një shqiptar i Maqedonisë rreth 16 vjeç, që premton shumë.

Kemi folur edhe herë tjetër për mungesën e një ekosistemi në Shqipëri. Themi se botime ka, emra ka, por nuk duken, nuk shfaqen dhe nuk komunikojnë mjaftueshëm?

Ky është mendimi im sepse mungon hapësira e ekosistemit kulturor. Nuk ka kritikë letrare.

Si mund të përmirësohet kjo situatë?

Një gjë e tillë po ndodh pak a shumë në mbarë botën, por këtu është edhe më e theksuar, sepse mungon shtypi dhe kritika letrare, sepse nuk ka shumë interes për letërsinë. Është pakësuar shumë për shkak të ndryshimeve politike dhe sociologjike, që kanë ndodhur. Njerëzit sot interesohen për gjëra gjithmonë edhe më tepër që përkthehen në

para, ndërsa për vlera shpirtërore interesohen më pak fatkeqësisht. Kjo është klima e përgjithshme në kulturë.

Ju mendoni se është përgjegjësi e instancave shtetërore?

Jo, kjo është situatë sociologjike. Autoriteti shtetëror normalisht që mund të bënte më shumë, por nuk ka ndonjë interes për kulturën. Në shumicën e rasteve ministri i Kulturës, nuk them në rastin konkret, por që nga 1991 deri më tani, ka qenë një post që i jepej dikujt si shpërblim. Buxheti që i jepet kësaj ministrie është qesharak. Është, në mos gaboj, 0.33 për qind e buxhetit shtetëror.

Aq sa i ndiqni zhvillimet e botimeve, që kanë të bëjnë me autorë shqiptarë në hapësirën europiane. A vlerësohen atje këto figura më shumë sesa për autorët edhe shkrimtarët

shqiptarë?

Jo. Nuk mund të them se shkrimtarët shqiptarë vlerësohen jashtë më shumë sesa këtu.

Ju vetë, si ndiheni në këto dy mjedise?

Mirë ndihem në të dyja. Këtu ka më shumë ego. Ndihem i vlerësuar edhe atje, edhe këtu. Jashtë kam marrë dy çmime. Pastaj jam vlerësuar me çmime në Shqipëri dhe në Kosovë, por shkallët e matjes janë të ndryshme. Atje publiku që interesohet për krijimtarinë time

mund të them se është i kufizuar, janë ata që interesohen për letërsinë shqipe, ballkanase. Kurse këtu lexuesit janë të paktë. Ajo që mundon, që edhe botuesit e quajnë kështu, është se shkrimet e mia janë pak të vështira.

Ju e mendoni këtë?

Nuk e di, mua më duket i vështirë të shkruarit, pastaj se si është të lexuarit nuk mund ta them dot. Besoj se kjo nuk më ndodh vetëm mua.

Kam dëshirë që të ndalemi pak edhe te kujtesa. Ju nuk e shihni kujtesën apo letërsinë, që mund t’i shërbejë kujtesës, por anoni pak nga qasja tjetër, që në fakt kujtesa duhet që t’i shërbejë letërsisë. Cila është më legjitime që të ndodhë?

Letërsia nuk i shërben asgjëje dhe nuk është në funksion të asgjëje. Mua më shërben, është pjesë e jetës sime. Nuk them që duhet që t’i shërbejë, sepse kjo varet se si ndihet më mirë autori. Por në përgjithësi në prozën e gjatë zë vend të rëndësishëm kujtesa. Mund të

them se është një periudhë e caktuar e jetës sime. Aty janë menduar që një pjesë e mirë e ngjarjeve të rrëfehen. Flas për burgjet, internimet, presionet, krimet etj. Por, që ajo vjen vetvetiu, jo se e bëj për të shkruar historinë e Shqipërisë.

Ju nuk mendoni se mundet që të ketë për pasojë edhe efekte të kësaj natyre?

Po, po ato që quhen efekte kolaterale.

Në Shqipëri ka shumë debate, që duken të kundërta në lidhje me kujtesën. Kam parasysh qëndrimet për krimet e komunizmit. Ka pasur një debat midis Agron Tufës dhe

Pëllumb Xhufit, sesa e rëndë ka qenë situata në kampet e internimit etj. Ka ende dilema edhe pozicione të papajtueshme, në lidhje me atë se çfarë përbën vuajtje ekstreme. Ju, në cilën anë të këtyre debateve qëndroni?

Pozicioni im është pak a shumë i njëjtë me atë të Agron Tufës. Për çështjen e burgut të Tepelenës, që është diskutuar, unë them se burgu i Tepelenës, pastaj në Berat ku është vendosur apo edhe në Porto Palermo, mendoj se Burreli ku kam qenë unë është hotel në

krahasim me to. Po! Mund të them se në ato burgje ka pasur gra, fëmijë, të moshuar edhe foshnja që kanë lindur atje. Ato burgje i mbylli Ministria e Brendshme e Shqipërisë, sepse vdekja infantile ishte shumë e lartë, sepse ishte tepruar me krimet që janë bërë atje. Edhe atyre u janë dukur tepër, ndërsa ndonjë sot nuk e mendon kështu.

Ende festohet 5 Maji, konferenca e Pezës, nuk gjen data edhe emra të rinj. Kam parasysh që për Liri Belishovën nuk pati asnjë organizim shtetëror. Nuk pati vizita të autoriteteve

shtetërore të tanishëm. Si e gjykoni ju këtë, kur kemi të bëjmë me të vetmin rast që bëri mea culpa për krimet që kishte bërë.

Por, u braktis nga të gjitha autoritetet…

Ndoshta kjo është një nga arsyet. Këtu janë të dyja njëlloj. Për mua të dyja janë të djathta, PD dhe PS, nuk shikoj ndonjë ndryshim në programet e tyre sociale apo kulturore. Është ndarje që projektohet duke i vënë etiketa të kohës sonë, të majtë apo të djathtë.

Nuk iu duket absurde kjo?

Sigurisht që është një anomali në shoqërinë shqiptare. Kjo ndodh pikërisht në momentin që kokën e ka të kthyer mbrapa, sepse nuk i kanë larë hesapet me të kaluarën, nuk i kanë mbyllur ende këto hesape.

Personazhi juaj është kompleks dhe shumëdimensional. Gati një profil unik në galerinë e personazheve në Shqipërinë e tranzicionit, megjithatë diçka ju karakterizon shumë mirë, që është rënia, tragjedia familjare etj. Si do ta imagjinonit personazhin tuaj pa këtë rënie, nëse do ta kishit përfunduar në vitet ’90 si shumë nga fëmijët e tjerë të Bllokut, që në një farë mënyre ishin në një proces normal. Si do ishte struktura e personazhit tuaj, si Bashkim Shehu? Çfarë ju ka ndryshuar juve te personazhi i sotëm ajo ngjarje?

Pikë së pari, unë nuk jam personazh, por jam person. Personazhe kam vetëm unë rreth 50-të (qesh). Për këtë mund të përdorej një fjalë, që më vjen zor t’ia them vetes; Personalitet. Por si do të ishte jeta ime nëse nuk do të ekzistonte regjimi? Letërsi unë kam bërë që 17 vjeç, por mund të them, se ndoshta do ta kisha pasur më të vështirë momentin e ndryshimit të regjimit për pozicionin se ku do të ndodhesha, por është ndryshe që të kesh qenë në burg. Por në anën tjetër nuk e di se si do të kishte qenë kjo, më mirë apo më e vështirë.

Mendoj se publiken duhet që ta mbrojnë jo vetëm intelektualët, por duhet që ta mbrojnë të gjithë qytetarët. Por figurat më tepër, si qytetarë me vizibilitet, sepse ndikojnë shumë te të tjerët. Te ne është një sferë që mungon, interesi i së mirës publike. Kur flitet për publike këtu flitet për shtetërore, sepse mungon ajo sferë e pavarur, që qëndron midis privates edhe pushtetit shtetëror. Pra, ajo që disa e quajnë shoqëri civile, disa hapësirë publike, por të abandonuar nga sfera politike. Kjo mungon edhe kjo është një mangësi. Kjo ndodh sepse secili sheh parcelën e vet, kjo ka bërë që këto vite herë pas

here të ketë shfaqje, të rikthehet autoritarizmi.

Në një farë mënyre keni qenë në anën e duhur për historinë?

Fjala histori më tremb, është një përbindësh, është një sfinks që shqyen dhe shkatërron. Nuk më intereson historia.

Keni më për të shkruar kujtime?

Po kam, por tani jam duke shkruar librin e Belishovës, që nuk ka të bëjë me mua, sepse shkruaj për jetën e dikujt tjetër. Kujtimet, që kanë zënë vendin e duhur në letërsi, për mua fillojnë që nga 2004.

A i ka ardhur fundi letërsisë në këtë fillimshekulli? Nëse jo, si mundet që ta ndryshojë një person në shoqëri?

Nuk mendoj se i ka ardhur fundi letërsisë. Historia e modernitetit është e mbushur me këto: fundi i romanit, fundi i autorit… Letërsia, artet dhe humaniteti në përgjithësi janë në një moment të vështirë. Si mundet që të ndryshohet njeriu? Kjo gjë varet nga momenti se kur e lexon njeriu, kjo mund të ndikojë në mënyra të ndryshme tek ai. Sa ka njerëz aq ka mënyra se si mundet që të ndikojë letërsia.

Ju jetoni në Spanjë, çfarë ka të ngjashme mes një spanjolli dhe një shqiptari?

Në komunikim dhe mënyrën e të bërit humor kemi shumë gjëra të përbashkëta. Komunikimi me ta për mua ka qenë shumë i thjeshtë. Kjo ka qenë e ndërsjellë. Por dallojnë sepse janë më pak agresivë në raport me të tjerët.

Përse zgjodhët Barcelonën?

Dy mundësitë që unë pata ishin ose të shkoja në një fshat të madh të Austrisë, në Tirol, ose në Barcelonë, zgjodha Barcelonën. Ishte qytet i madh. Qytetet e vogla më kujtojnë internimin.

Gjithnjë është konsideruar Enver Hoxha si problem i së keqes në Shqipëri, nëse ju do të bëni një progresion, nëse Enver Hoxha të eliminohej dhe të ishte babai juaj në vend të tij, do të kishte një trajektore tjetër në politikën shqiptare?

Në thelb do të ishte e njëjta gjë.

Ju jeni një nga përkthyesit më të mirë të letërsisë së huaj. A mendoni se duhet krijuar një formë vetërregullimi për të rritur reputacionin e përkthimit?

Nuk mendoj se duhet të ketë një licencë për përkthimin, për aktet juridike po, por nuk mund të aplikohet te letërsia, është subjektive, varet nga talenti.

Si ka qenë zhvillimi i letërsisë në këto 5 dekada prej viteve ’70?

Ka pasur periudha të ndryshme në këto pesë dekada. Në vitet ’70 filloi mirë, pastaj pati një fenomen që mund ta quajmë gjueti shtrigash, pas plenumit të katërt, kundër ndikimeve të huaja revizioniste në letërsi dhe në arte dhe aty u ashpërsua censura. Vitet ’70 në përgjithësi kanë qenë të vështira për letërsinë siç kanë qenë për të gjithë shoqërinë shqiptare, në vitet ’80 ka një lloj zbutjeje, me aq sa mund ta ndiqja. Pastaj fillon një periudhë e tretë, ajo postkomuniste, ku ka një larmi më të madhe, filluan të bëhen eksperimente që në vende të tjera ishin bërë shumë më përpara, por ca nga ca ata më të

talentuarit arritën të homologohen me shkrimtarët e vendeve të tjera, duke i dhënë formë letërsisë. Natyrisht ka një kaos të madh në gjithë këtë panoramë, sepse mungon kritika letrare, mungon hapësira e komunikimit kulturor, duke përfshirë edhe artet dhe letërsinë. Por kanë dalë fenomene të reja gjatë këtyre viteve.

Sa autobiografik është romani “Loja, shembja e qiellit”, me të cilin ju fituat çmimin “Ballkanika” dhe ku rrëfeni historinë e Aleks Krastës, një ish-i dënuar, bir i një funksionari të lartë të kohës?

Nxitja e romanit është ajo, por sa ka nga unë Aleks Krasta nuk e di. Ka ndodhur që kur kam lexuar rrëfimin e At Zef Pllumit, që tregon vuajtjet e tij, më është dukur sikur isha në kampin e Spaçit dhe ai ishte duke ma rrëfyer mua këtë histori. Dhe janë dy kapituj në roman, ku pater Shtjefni i tregon historinë, që janë strumbullar. Një moment tjetër është përplasja me autoritetin shtetëror, që njëkohësisht identifikohet me autoritetin atëror dhe kjo është e qartë. Nuk u nisa të shkruaja për vete, ashtu më doli nga vetja dhe krijova një alterego. Në fillim u nisa ta shkruaja në vetë të parë..

Përgjatë gjithë kohës është një dilemë që e mundon Aleksin, nëse i ati kishte marrë pjesë në përndjekjen e klerit katolik, a është kjo një dilemë që e keni edhe ju?

Sigurisht. Jo vetëm për klerin katolik, por për gjithçka. Të pyesja veten se sa ka qenë? Nuk e dija sa…

Duke iu referuar gjithnjë librit, ju thoni se Aleks Krasta nuk e dinte nëse besonte ose jo në Zot. Cili është raporti juaj me Zotin, apo hyjnoren?

Kam pasur një edukim ateist, materialist, pastaj më vonë duke kuptuar që nuk kanë të drejtë, fillova të ngre pikëpyetje mbi gjithçka, mbi doktrinën marksiste, mbi materializmin aq simplist që na jepej asaj kohe. Kam pasur një mik besimtar, Petro Zhejin, ai më ka folur gjithmonë. Jam përpjekur të besoj, por nuk kam mundur, si duket

duhej marrë që në vogëli, duke u rritur. Edhe nëse nuk ka mbetur tek unë marksizëmleninizmi, ka mbetur racionalizmi që ka filozofia marksiste. Arma që kisha unë ishte arsyeja, besimi është tjetër gjë.

Arsyeja nuk më çon te besimi dhe nuk i jep dot përgjigje pyetjes nëse ekziston apo nuk ekziston Zoti. Sot unë jam agnostik, nuk jam as ateist as fetar.

Çfarë ju thoshte babai juaj, si Kryeministër i Shqipërisë, dilnit jashtë vijave të partisë. Si sillej Kryeministri i Shqipërisë me fëmijët e vet?

Sillej me të njëjtën ashpërsi si në përgjithësi, por më pas, ndoshta për shkak të moshës, mbante një qëndrim më të butë ndaj nesh, të paktën/panorama