Transmetuar më 11-02-2020, 22:03

OPINION nga Artan Fuga

A koinçidojnë katastrofat natyrore me degjenerimin e rregjimeve shoqërore?

Një analizë mbështetur te filozofi amerikan Richard Rorty

Pjesa e gjashtë dhe e fundit e esesë: A na ndëshkoi tërmeti?

Nga analiza e e teksteve që vijnë nga kultura filozofike të ndryshme, sado jo shterruese, kuptohet që tërmetet, sikurse quhen me gjuhën metaforike lëkundjet sizmike, nuk mund të konsiderohen sikur nuk kanë asnjë lidhje me njeriun, me shoqërinë, me sjelljen individuale dhe kolektive të njerëzve, me shkallën e qendrueshmërisë të vlerave morale në shoqëri, me politikat urbane dhe me marrëdhëniet e qytetarit me shtetin e tij.

Të kuptohemi, lëvizjet sizmike si dukuri janë procese materiale që në thelbin e tyre janë të pavarura nga njeriu dhe nga ndërgjegja e tij. Këto levizje sizmike kanë formësuar planetin tonë në periudha me zgjatim të pamatshëm, krahasuar me të cilën shfaqja e njeriut mbi tokë është një kohe fare e papërfillshme, ndoshta sa të dhjeta të sekondës në jetën mesatare të një njeriu të sotëm. Pra, si të tilla lëvizjet sizmike janë dukuri të mirëfillta natyrore, kur flasim në kuptimin e tyre të përgjithshëm.

Mund të ndodhi dhe ndodh që njeriu të ketë respektuar të gjitha rregullat e urbanistikës, të jetojë në një shoqëri që bën kujdes t’i marrë parasysh të gjitha rregullat e mbrojtjes nga rreziqet sizmike, madje ka zona ku nuk ka pasur fare njerëz, në të cilat proceset sizmike kanë lënë pasoja të jashtëzakonshme mbi shtresat nën tokësore, sikurse edhe kanë shkaktuar çarje të thella mbi sipërfaqen e Tokës me gjerësi disa metrash dhe me gjatësi prej qindra kilometrash, dhe me thellësi honesh gjigande. Çdo vendbanim njerëzish, çdo park ndërtimesh, çdo qytetërim që fatkeqësisht do të ndodhej aty do të ishte rrënuar pavarësisht cilësdo gjendje në të cilën do të ndodhej morali kolektiv i bashkësisë të njerëzve. Në këto situata “ekstreme” sikurse i quan ato dhe të tjera filozofi Karl Jaspers, hapësirat e lirisë njerëzore për të vepruar dhe evituar rriskun fatkeqësisht janë shumë të ngushta, në mos edhe nuk ekzistojnë fare.

Mirëpo këto stiutuata nuk janë të vetmet. Sikurse theksojnë sizmologë të njohur sot në botë, nisur nga statistika të padiskutueshme, njerëzimi më shumë është dëmtuar nga tërmete që nga pikëpamja e shkallëve Rihter kanë qenë të nivelit kryesisht mesatar sesa nga tërmetet me mbi shtatë gradë Rihter, të cilët janë shumë më të rrallë sesa të parët. Nisur nga këndej, lidhur me ta, nis edhe hyn në veprim jo vetëm natyra me forcat e saj të pakontrolluara nga njeriu, por edhe përgjegjësia njerëzore si e tillë.

Por, pasi vumë në dukje këtë ja vlen të specifikojmë që megjithatë këto lëvizje sizmike që njerëzit i quajnë tërmete, veç atyre që përmendëm më lart, nuk mund të konsiderohen absolutisht pa lidhje me njeriun dhe sjelljen e tij në shoqëri. Sikurse e kanë theksuar filozofë që janë marrë me marrëdhëniet midis natyrës dhe shoqërisë, me shfaqjen e njeriut mbi Tokë, dhe veçanërisht me rritjen e ndikimit të tij mbi natyrën, natyra dhe shoqëria nuk konsiderohen aspak si dy realitete të ndara pa lidhje me njera tjetrën, nuk merren si dy realitete të shkëputura që nuk bashkëveprojnë me njera tjetrën. Ato janë në mes tyre në një marrëdhënie reciproke shumë të ndërlikuar shkak – pasojë. Natyra për njeriun është një natyrë e shoqërizuar, kurse shoqëria bëhet për të një shoqëri e natyralizuar. Natyra ndikon mbi shoqërinë sikurse shoqëria ndikon mbi natyrën.

Cilat janë argumentet filozofike për t’a mbrojtur këtë ide duke u nisur edhe nga analiza që është bërë më lart?

E para: Sikurse ka theksuar filozofia neopragmatiste, dukuritë natyrore vërtet që ndodhin në një botë jashtë ndërgjegjes njerëzore, por neopragmatistët veçanërisht, por jo vetëm ata, kanë argumentuar se njeriu i kupton, i mendon, i vlerëson, i gjykon katastrofat natyrore mbi bazën e njohurive të tij si edhe mekanizmave të tij të arsyetimit. Nuk ka një “Libër të Natyrës” që njeriu e lexon sikurse lexon librat që më parë janë shkruar nga të tjerët dhe pastaj i bien në dorë për t’i lexuar. Ligjet e shkencës mbi natyrën janë të ndërtuara nga vetë mendja e njeriut dhe arrijnë pak a shumë ta shpjegojnë botën vetëm për aq sa njeriu vepron mbi të dhe arrin sukses në veprimin e tij.

Por, “suksesi praktik” dhe “e vërteta" argumentojnë neopragmatistët nuk janë kurrsesi prova të njera tjetrës. Njeriu e “përkthen” natyrën në formulime racionale që ai bën, të cilat nga ana e tyre ndikohen nga morali, psikologjia, interesi njerëzor, etj., njerëzor. Ndikohen gjithashtu nga traditat, nga shkalla e njohjes njerëzore të deriatëhershme, nga besimet dhe nga një pafundësi rrethanash të tjera që varen nga ndërgjegja e njeriut. Energjia sizmike e shtresave të tokës është një gjë, kurse kuptimi i saj prej njeriut, matja e saj prej njeriut, është një realitet njerëzor, subjektiv, që varet nga njeriu dhe ka “formë” njerëzore. Edhe shkencërisht ne e kuptojmë realitetin sizmik të natyrës vetëm në mënyrë njerëzore. Njeriu e “përkthen” natyrën në kuptime subjektive të përftuara në procesin e realizimit të qëllimeve të tij.

Njeriu e ka të pamundur t’a kuptojë natyrën në thelbin e saj të mbyllur në vetvete, në esencën e saj të pavarur prej tij, të shkëputur prej observimit dhe logjikës të tij, porse ai kupton vetëm një “objekt për…”, kupton vetëm një qenie që e konsideron si një “mjet” për të realizuar disa qëllime që ai ka besim se janë të mira për të. Natyra në vetvete, tërmeti në vetvete, lëkundjet sizmike në vetvete, jashtë perceptimit njerëzor, sigurisht janë të pakapshme për njeriun.

Në këtë plan, citoj një nga filozofët më të njohur neopragmatistë amerikanë, Riçard Rorty, i cili thekson:

”Karakterizimi i parë i pragmatizmit është se ai përbën thjesht një antiesencializëm i zbatuar te nocione të tilla si “e vërteta”, “njohja”, “gjuha”, “morali”, dhe në objekte të ngjashme me to të teorizimit filozofik. Le ta përkufizojmë këtë me përkufizimin e Xhejmsit për “të vërtetën”, si “diçka që është e mirë nga pikëpamja e besimit”. Ky formulim i tronditi kritikët e tij si diçka jo e saktë, si jo filozofike, po aq sikur të kishte thënë që “thelbi i aspirinës është se ajo është e mirë kundër dhimbejeve të kokës”. Xhejmsi saktëson gjithësesi që nuk ka asgjë më të thellë sesa kaq për të thënë lidhur me të vërtetën: e vërteta nuk është nga ato gjëra që kanë një thelb.”

Filozofi amerikan e konsideron njohjen në formën e saj të një tabloje të përgjithshme si një mleksje te produkti i njohjes i të gjithë anëve të ndërgjegjes njerëzore, atyre racionale, por edhe i vullnetit, ndjenjave, egos, etj. Për Rorty-n në këtë plan do të ishte e pamundur të flitej për të vërtetën si një pasqyrim mekanik i dukurive natyrore. Ai lidhur me këtë shkruan:

”Gabimi i madh i traditës, pragmatistët na e tregojne këtë, është të mendosh se metaforat e ‘vizionit’, ‘korrespondencës’, ‘hartografisë’, ‘pikturimit’ dhe të ‘riprodhimit’, të cilat zbatohen te gjykimet e ngushta, rutinë, mund të aplikohen edhe te gjykimet e gjera dhe të debatueshme. Ky gabim themelor prodhon nocionin sipas të cilit atje ku nuk ka ‘objekte korresponduese’ nuk ka as shpresë për racionalitet, por ka vetëm shije, pasion’ dhe dëshirë. Kur pragmatisti sulmon nocionin e të vërtetës si saktësi riprodhuese, këtu ai është duke sulmuar dallimet tradicionale midis arësyes dhe dëshirës, arësyes dhe oreksit, arësyes dhe vullnetit. Asnjë nga këto dallime nuk ka kuptim veç nëse arësyeja merret si model pamor, veç nëse këmbëngulim te ajo që Djui e quante “teoria e njohjes si spektaktor i botës.”

E dyta: Nisur prej këtej, kuptohet që njeriu nuk mund të sillet si një “spektator” i thjeshtë i botës kur ai përpiqet ta njohi atë. Bota ka një pafundësi anësh kurse vëmendja dhe koha njerëzore, kujtesa e njeriut, është sidoqoftë shumë e kufizuar. Njerëzimi interesohet të njohi ato dukuri që e shqetësojnë, që i interesojnë, që i tërheqin vëmendjen. Valët sizmike e interesojnë si tërmet. Pra si diçka që e rrezikojnë atë. E rrezikojnë në qenien e tij si ndërtues, si bartës qytetërimesh materiale, si banues, si krijues qendrash të banuara, si konceptues realitetesh urbane në lartësi, etj. Përndryshe, nëse njeriu nuk do të rrezikohej, realiteti sizmik ndofta as nuk do të vihej re fare nga njeriu. Vala sizmike do të ishte objekt i vëmendjes njerëzore po aq sa edhe një bubullimë në qiell me re, sa një dallgë gjigande në një oqean të zbrazur nga çdo anije diku në thellësitë e veta larg bregut, sa një fllad ere, sa një distancë mes yllësive që njeriu nuk e observon dot ende sidoqë përdor teknologjitë më të përparuara.

Në këto kushte, sikurse thekson Rusoi për njerëzit e ndodhur në shkretëtira, për banuesin e tendave beduine, apo për kafshët e egra, vala sizmike nuk do të kishte veçse pak në mos asfare interes. Dielli ndriçon për njeriun që kap dritën. Pa njeriun që e kap këtë ndriçim dielli nuk do të ndriçonte. Kështu pa njeriun e interesuar për të, energjia sizmike do të ishte e ndrydhur atje thellë, në mos-transparencën e vet për njeriun, në opacitetin e një natyre të mbyllur në vetvete, në qënien – në – vetvete të mos-qenies – për njeriun. Vala sizmike nuk do të kishte qenë pra një tërmet! Ne nuk do të kishim folur fare për të. Prandaj në këtë kuptim, si dukuri natyrore energjia sizmike nuk do të kishte qenë fare e perceptueshme prej njeriut. Nuk do të kishte qenie pasur për të. Energjia sizmike e përqendruar te nocionet “energji”, “amplitudë”, “valë”, “magnitudë”, etj., nuk do të kishte atributin e të qenurit. Nuk do të ishte qenie e menduar. Ajo e ka këtë përmasë sepse mbi Planet jeton njeriu. Vetëm njeriu e bën valën sizmike tërmet. Në këtë mënyrë tërmeti në rastet më të shumta të tij është një dukuri socio-natyrore, pra as vetëm një katastrofë natyrore sikurse e quajnë shpesh, as vetëm një katastrofë vetëm shoqërore. Por, një realitet socio-natyror.

E treta: Shqetësimet e njeriut rriten rreth tërmeteve dhe pasojave të tyre sa më shumë që këto pasoja janë të rrezikshme për të. Këto të fundit rriten sa më shumë veprimtaria urbane e njeriut projektohet në ndërtime të larta, sa më shumë dendësohet popullsia në qendrat urbane, sa më shumë rritet ethja për fitim nëpërmjet industrisë të ndërtimit, sa më i zbehtë është kontrolli i shoqërisë nëpërmjet shtetit i politikave urbane dhe i respektimit të parametrave të ruajtjes dhe sigurimit të jetës të qytetarëve, etj. Me një fjalë, sa më i zbehtë të jetë morali shoqëror në vlerat e veta bazë, aq më shumë rritet rreziku nga tërmetet, aq më shumë vala sizmike shndërrohet në tërmet, aq më i madh është impakti i tërmetit me anën e pasojave të veta shkatërrimtare në jetën shoqërore, familjare dhe ekonomike të njeriut.

Prandaj ka një lidhje aspak mistike midis tërmeteve dhe rënies të qytetërimeve që shprehet në degradimin e vlerave. Ka një lidhje të brendëshme midis kataklizmave natyrore dhe krizave të qytetërimit. Ka një koinçidencë midis apokalipseve natyrore dhe rënies të qytetërimeve apo të rregjimeve.

Shkencërisht kjo shpjegohet me gjuhën e shkencës si një lidhje e brendëshme shkak – pasojë. Natyra bën dëme atëhere kur njeriu në rënien e vet brenda një shoqërie në krizë morale dhe politike e ekonomike nuk merr masa të mbrohet prej saj. Atëhere kur shoqëria përpiqet ta menaxhojë krizën e vet duke gjetur burime natyrore që e ekspozojnë drejt rreziqeve. Kur ajo synon ta zgjidhë një krizë duke krijuar një krizë tjetër edhe më të rëndë sesa ajo që kërkon ta kapërcejë. Kur një qytetërim ose një rregjim është në rënie, ja përse ka raste që bien tërmete shkatërruese, ndodhin përmbytje, ka thatësira, përhapen sëmundje infektive, lumenjtë thahen, deti hyn në brigjet e tokës, rrëzohen avionë, etj.

Po aq sa shkenca dhe filozofia, këtë lidhje bashkëshoqëruese midis apokalipsit natyror dhe rënies të shoqërive e trajton edhe feja, por duke përdorur një gjuhë tjetër, të ndryshme nga shkenca. Gjuha e tyre ndryshon, ndërkaq që dituria që përcillet nga të dyja format e ndërgjegjes shoqërore në thelb është pothuajse e njejta. Prandaj filozofët deistë, ose edhe të tjerë, panteistë, teistë, etj., metaficienë me orientim fetar kanë folur për të njejtën lidhje midis kataklizmave natyrore dhe rënies morale të njerëzimit. Për këtë arësye rënien morale ata e kanë konsideruar si “fajin”, “mëkatin” njerëzor që ka “tërhequr” ndëshkimin e Zotit. Mund ta pranosh ose ta refuzosh përqasjen mitike, fetare, mund ta pranosh ose refuzosh shpjegimin e tensionimit të marrëdhënieve midis njeriut dhe natyrës si ndëshkim prej Zotit i njeriut që ka braktisur rrugën e tij! Gjithësesi në të dyja rastet ky qendrim nuk është veçse pranim ose refuzim i një lloj gjuhe të caktuar që shpreh një dituri të artikuluar përtej gjuhës të përdorur. Por, është e njejta dituri që në thelb shprehet edhe nga përqasja filozofike dhe nga ajo fetare:

Njeriu në shumë raste është i vetmi përgjegjës për marrëdhëniet e tij me natyrën. Natyra nuk ka faj. Njeriu ka faj. “Natyra e ndëshkon njeriun” në kuptimin që njeriu në mjeft raste përballet me rreziqe natyrore që vetë ai i ka krijuar ose nuk është kujdesur t’i evitojë. Natyra i ka dalë jashtë kontrollit po ashtu sikurse uji i një përroi përmbyt gjithçka që gjen përpara nëse çan paretet mbrojtëse të shtratit që njeriu ka ndërtuar. Feja ja jep parimin aktiv një force madhore Zotit, ose Natyrës si Zot ose instrument në duart e tij që "ndëshkon" njeriun, kurse filozofia dhe shkenca rolin aktiv ja jep njeriut, veprimit ose mosveprimit të tij që vetë-ndëshkohet përballë natyrës. Nga kjo pikëpamje feja nga njera anë dhe filozofia dhe shkenca nga ana tjetër “shihen” me njera tjerën përpara një “pasqyre” që nuk bën veçse përmbys raportet midis anëve, e djathta bëhet e majtë dhe e majta bëhet e djathtë!

E katërta: Sikurse theksojnë studjues të dukurive sizmike, një pjesë e energjisë sizmike shkaktohet pastërtisht nga vetë njeriu. Shpërthimet bërthamore nëntokësore, basenet gjigande për hidrocentrale, devijimi i ujrave nëntokësore, nxjerrja e naftës dhe e gazit me metoda përdorimi uji dhe shpërthimesh nëntokësore, minierat e braktisura që krijojnë çekuilibrime presionesh ajri dhe shoqërohen me prishje të qendrueshmërisë të shtresave nëntokësore, shfrytëzimi i gazit dhe i naftës pa kritere, etj., e bëjnë tërmetin në mjaft raste të prejardhur prej kënde, praj pastërtisht vepër të njeriut.

/NOA.al